کتابی که می توانست یک قرن پیش نوشته شود - آی تی گپ

دمیر هرموویچ درباره این کتاب می نویسد: این کتاب می­ توانست یک قرن پیش نوشته­ شود، یعنی زمانی که آخرین پاندمیِ واقعی، کل دنیا را درمی ­نوردید و علم روان­پزشکی سعی می­ کرد از حصار بیمارستان ­های روانی بیرون آید و خود را به عنوان یک تخصص معتبر پزشکی به همگان معرفی کند. در آن زمان این امر رخ نداد، و متاسفانه تا صد سال بعد از آن نیز روان­پزشکی چالش های سلامت روانی متعاقب شیوع گسترده بیماری ­های عفونی را چندان جدی نگرفت.

در سال ­های اخیر که به دلیل ظهور بیماری ­های مسری خطرناکی همچون آنفولانزای خوکی (H1N1)، سارس، ابولا و زیکا، نگرانی عمومی در مورد شیوع بیماری­های همه­ گیر روزبروز بیشتر می ­شود، ما شاهد واکنش ­های هیجانی افراد در هنگام وحشت و هراس از شیوع قریب ­الوقوع یک بیماری عفونی هستیم؛ و می ­بینیم که چطور ترس عمومی درست همانند یک اپیدمی عفونی در بین مردم ظهور و گسترش پیدا می ­کند. شیوع این موج نگرانی و وحشتِ عمومی کاملاً شبیه به موج شیوع بیماری ­های عفونی قابل پیش­ بینی است. هراس ابتدا در میان مردم رو به برتری می ­گذارد، سپس به نقطه اوج خود می­ رسد و در نهایت فروکش می­ کند. لذا شکی نیست هر دو موج پاندمی نیازمند کمک و حمایت نیروهای متخصص هستند.

شیوع بیماری ­های عفونی در عین عواقب ناگواری که به دنبال دارد، همواره با دستاوردهای چشمگیری در زمینه پزشکی، درمانی و ایمن ­سازی علیه بیماری همراه بوده ­است، اما پیامد شیوع هیجانی یا همان همه ­گیری هیجانی برای ما روان­پزشکان و روان­شناسان، معمولاً چیزی جز غفلت و فراموشی نبوده ­است. عاملی که سبب می ­شود افراد و جوامع از بحران­ ابتلا به بیماری ­ها حذر کنند و حتی از وقوع آن پیشگیری کنند این است که هر دو گروه بطور جدی می خواهند به روال زندگی روزمره خود برگردند و وحشتِ ابتلا به بیماری ­های عفونی را از ذهن آگاه خویش دور سازند.

به نظر می­ رسد این فرایند واسپاری حافظه ابتلا به بیماری به ­دست آنتی­ بادی ­ها، درعین ­حال که آن افکار نامطلوب را از ذهن ما پاک می ­کند، اما بطور طبیعی دوباره ظهور می ­کند و غریزه صیانت نفس و بقای خود را قوت می ­بخشد. تعداد معدودی از تجربه ­های انسانی آنچنان عمیق و وحشتناک هستند که درعین ایجاد هراس از ابتلا به یک بیماری مسری جدی، ما را به این نتیجه می­ رسانند که این بیماری ­ها صرفاً ما را از بین نمی ­برند، بلکه بلایی بدتر از آن به سر ما می­ آورند. این بیماری­ های شدید و عفونی می­ توانند بدن ما را متلاشی و روح ما را به چیزی که دیگر قابل شناسایی نیست، و دیگر اصلاً انسان نیست، تبدیل ­کنند. این تصور وحشتناک زمانی وخیم­تر می­ شود که متوجه شویم چنین عذاب­ هایی توسط هم­نوعان و حتی عزیزان­مان به ما منتقل می ­شود، یا بالعکس از ما به آنها انتقال می­ یابد. چنین درکی از حقیقت، بافت جامعه انسانی را مسموم و از هم می­ گسلاند.

با نگاهی به تاریخ بیماری­ های همه ­گیر، قابل درک است که هراس ناشی از شیوع یک بیماری عفونیِ جدی، نمی­ توانست در بازه زمانی طولانی تحمل شود، و می ­بایست از ذهن آگاه افراد و اجتماعات محو می ­شد. بی ­تردید می ­توان تصدیق کرد که فراموشی چه نعمت بزرگی برای بازماندگان از بیماری ­های جدی همه ­گیر است. اما تأیید منافع حاصل از این فراموشی برای بازماندگان، نباید مانعی برای توجه دقیق و عمیق متخصصان و دانشمندان به ابعاد مختلف این موضوع می ­شد. به همین خاطر بود که ما برای نوشتن این کتاب، کتابی که نوشتن آن صد سال به تاخیر افتاده ­بود، با مسائل متعددی روبرو شدیم.

نوشتن این کتاب برای ما به ­مثابه مجموعه­ ای از سفرها بود، از جمله سفر به تاریخ بشریت و تاریخ پزشکی، سفری در اعماق روان انسان، سفری به پهنه وسیع داروسازی، و یک گذری کوتاه به چارچوب ­های قانونی و معاهدات بین ­المللی، و کنکاشی در نقش رسانه ­های اجتماعی و مواردی از این دست. به ­عبارتی، می ­توان گفت این کتاب سوغاتی ماست از مجموعه آن سفرها. ما این کتاب را به تمامی افراد شجاع، خارق ­العاده و گمنامی تقدیم می­ کنیم که تمام عمر خود را وقف سلامت انسان­ های دیگر کردند و گاه حتی جان خود را در راه مبارزه با بیماری ­ها از دست داده ­اند. همچنین این کتاب را به افرادی که با مطالعه ­ها و پژوهش ­های خود در زمینه همه­ گیری ­ها، به پیشرفت سلامت بشریت کمک کرده ­اند، تقدیم می ­کنیم.

مترجمان کتاب نیز در پیشگفتاری بر این اثر نوشته اند: ترجمه این کتاب در روزهایی انجام گرفت که هنوز التهاب پاندمی کرونا (کووید19) در دنیا فروکش نکرده ­است. طی چندماه گذشته مردم عزیز ایران در کنار مردم سایر کشورها، نگران و مضطرب بودند که مبادا این ویروس تاج­دار، تاج سلامتی را از زندگی آنان یا عزیزان­شان فرو بیاندازد. از حیث روان­شناختی، ورود فراگیر یک بیماریِ جدید که در مرزهای بین المللی گسترش می­ یابد، طبعاً می ­تواند منبع جدی تولید اضطراب باشد. ذهن ما از یک مکانیسم بقای داخلی برخوردار است که در شرایط بحرانی با هشکمک تلاش می ­کند ما را نسبت به مراقبت از خودمان حساس­ تر سازد. این مکانیسم که حاصل عقلانیت پیچیده انسان و هدیه الهی است، عامل بقای گونه بشر است و ما باید بخاطر آن سپاسگزار باشیم. اما متاسفانه عوامل مختلفی مثل ناشناخته بودن بیماری، عدم آمادگی برای درمان قطعی و کنترل آن، طولان ی­بودن دوران نهفتگی بیماری، امکان مرگ ناشی از بیماری، تغییر در سبک زندگی در دوران پاندمی، تبادل وسیع و لحظه ­ای اطلاعاتِ بعضاً بزرگ نمایی­ شده توسط رسانه ­های جمعی، بی ­اعتمادی گسترده، و بسکمک از عوامل دیگر فراتر از مکانیسم هنجار بقا عمل کرده و ممکن است منجر به بروز یا تشدید انواع اختلالات روان­شناختی در طیف وسیعی از مردم، از افراد سالم تا افراد دارای اختلالات محرز روان­پزشکی شود. علاوه­ بر این بروز مسائل فرهنگی و اجتماعی نیز از پیامدهای هراس در زمان پاندمی است که مجموعه این مسائل و مسائل می­ تواند بر امکان مهار و مدیریت به­ موقع پاندمی در سطح جامعه و حتی دنیا تاثیرگذار باشد.

کتاب حاضر به عنوان پایه ­ای برای مطالعات بعدی انتخاب و به فارسی برگردانده شد. کتاب در سیزده فصل نوشته شده است. در فصل یکم که مؤلفین به عنوان مقدمه به آن نگاه کرده ­اند ابعاد روانی یک همه ­گیری معرفی شده است. این ابعاد پس از آن در فصول مختلف با تفصیل مورد بررسی قرار گرفته ­است. در فصل دوم با نگاهی تاریخی، همه­ گیری­ هایی که در طول تاریخ بر بشر گذشته است از همه ­گیری آتنی در سال 430 قبل از میلاد تا انتشار ویروس زیکا در سال 2015 مرور شده است. در پایان این فصل، غافل از اینکه قرار است دنیا با پاندمی جدیدی روبرو شود، یک پاندمی فرضی با عنوان x معرفی و از لزوم یک طرح کلی تحقیق و توسعه برای روبروه با آن سخن گفته شده است. در فصل سوم پیامدهای روانی یک پاندمی، خود به ­مثابه پاندمی دیگر دیده شده است که نیازمند ایمن ­سازی جوامع، درست همانند پاندمی بیماری ­های عفونی است.

در فصل چهارم ابعاد اجتماعی و عمومی یک پاندمی در قالب سرایت رفتاری، عاطفی و هیجانی مورد بحث قرار می­ گیرد و از لزوم مداخله به منظور تولید اخبار دقیق و شفاف و ارائه به­ موقع آن به عموم مردم، سخن به میان آمده است. در فصل پنجم، ضرورت توجه به موارد فرهنگی از قبیل پرداختن به چالش ­های آداب و رسوم دینی و فرهنگی در مدیریت پاندمی مرور می ­شود. در فصل ششم آمادگی کشورها و دول ت­ها برای روبروه مناسب با پاندمی های احتمالی مورد بحث قرار می ­گیرد. در فصل هفتم عوارض عصبی روانی همه ­گیری ­های عفونی مرور انتقادی می ­شود و بر این حقیقت تاکید می شود که بسکمک از عوارض شیوع بیماری ­های عفونی، محصول گونه ­ای از همه­ گیری هیجانی است. در فصل هشتم تلاش­ ها برای قطع زنجیره عفونت در قالب روش­ های فاصله­ گذاری اجتماعی، قرنطینه، جداسازی، پناه­ دریافت در محل، سد بهداشتی و جداسازی حمایتی همراه با چالش­ ها و فواید هر یک مرور می­ شود.

در فصل نهم اختلال­ های روانی که ممکن است در طول قرنطینه و جداسازی نیازمند مداخله روان­پزشکی باشند شامل روان­ آشفتگی، افسردگی و اضطراب، اختلال­ های عصبی ­روانی پیشین، اختلال های مصرف مواد و اختلال­ های شناختی معرفی و درمان دارویی آن­ها به تفصیل توضیح داده می­ شود. در فصل دهم، اثرات قرنطینه و جداسازی بر کارکنان مراکز بهداشتی مورد بحث قرار گرفت و عواملی که می­ بایست در برنامه­ های آمادگی برای همه­ گیری­ مورد توجه قرار گیرند معرفی می­ شوند. در فصول یازدهم و دوازهم مباحث مورد توجه در مراقبت از سلامتی روانی افرادی که از پاندمی جان سالم به در می­ برند و خانواده ­های آن­ها بحث می ­شود و در فصل سیزدهم یعنی فصل پایانی که به موضوع ایمن ­سازی و واکسیناسیون اختصاص دارد، دلایل مقاومت در مقابل واکسیناسیون به تفصیل مورد توجه قرار می ­گیرد و راهکارهایی برای روبرو با آن پیشنهاد می ­شود.

پیش از مطالعه این اثر ذکر چند نکته حائز اهمیت است. نخست اینکه ترجمه واژگانی عنوان اصلی کتاب روان­پزشکی پاندمی؛ واکنش سلامت روان به شیوع عفونت است، اما پس از مرور کلیه فصول آن، مشخص شد بخش عمده­ ای از کتاب، وجوه تاریخی و اثرات اجتماعی، فرهنگی و به ویژه روان­شناختی پاندمی را مورد توجه قرار داده ­است و به همین دلیل پس از مشورت با صاحب­نظران به این باور رسیدیم که ترجمه واژگانی دقیق عنوان کتاب، قادر به پوشش تمامی محتوای آن نیست، از این رو عنوان فارسی زمینه­ های روان­شناختی پاندمی؛ ابعاد روان­پزشکی، روان­شناختی و تاریخی فرهنگی بیماری­ های همه­ گیر را برای ترجمه فارسی کتاب در نظر گرفتیم، تا همان­طور که محتوای کتاب به ­واقع برای بهره­ گیری طیف وسیعی از مخاطبان مفید فایده است و صرفاً برای روان­پزشکان نگاشته نشده­ است، عنوان نیز بتواند این پیام را انتقال دهد. دوم اینکه بسکمک از اصطلاحات در کتاب بدون هیچ توضیحی برای مخاطب ذکر شده ­بود، لذا لازم دانستیم برخی توضیحات را در پانوشت برای مخاطبان ارائه دهیم که امیدواریم سرنخی باشد برای مطالعه بیشتر علاقه مندان؛ سوم اینکه بجز پانوشت ­ها، تلاش ما براین بوده که حتی ­الامکان به متن اصلی پایبند بمانیم و کار را همان­گونه که مورد نظر نویسندگان بوده ارائه دهیم، بنابراین شاید این اثر از نظر غنای ادبی یا حتی علمی می­ توانست بلیغ­ تر و کامل­ تر باشد اما ترجیح ما بر انتقال محتوای مورد نظر نگارندگان فصول بوده ­است.

کتاب زمینه های روان­شناختی پاندمی؛ابعاد روان­پزشکی، روان­شناختی و تاریخی فرهنگی شیوع بیماری­ های همه­ گیر به ویراستاری دمیر هرموویچ و ترجمه مهرنوش هدایتی و روح الله شهابی با شمارگان 500 نسخه در 223 صفحه به بهای 33 هزار تومان از سوی انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.