سوز تجمل در گرمای شب چله - آی تی گپ

یلدای روزگار گذشته با امروز تفاوت زیادی کرده است، حالا از هفته ها قبل از آخرین روز پاییز، فضای مجازی و حقیقی پر می شود از تصاویر دیزاین یلدایی، خوراکی های لاکچری و لباس های سرخ و سبزی که تم شب یلداست و باید رعایت شود!

یلدای قدیم با همان دورهمی های ساده و باصفا و صمیمی اش، گرم ترین شب سال بود، اما حالا تجملات و تشریفات این آئین آن هم در شرایط مالی کنونی چنان سایه سنگینی بر سر شب یلدا انداخته که سوز آن برای بسیاری از خانواده ها استخوان سوز شده است.

اگرچه بسیاری از خانواده های ایرانی در گرانی سرسام آور خوراکی هایی مثل آجیل و شیرینی و میوه، توان تهیه همه سوروسات شب یلدا را ندارند، اما نمایش پرزرق وبرق این تشریفات از میزهای چیده شده با آجیل، میوه های متنوع، شکلات، کیک و شیرینی هایی که به شکل انار و هندوانه طراحی و ساخته شده، تا لباس و لاک ناخن و آرایش شب یلدا، چنان در چشم های مخاطبان به ویژه در فضای مجازی رخ نمایی می کند که مفهوم اصلی این آئین کهن ایرانی را به فراموشی می سپارد.

یلدای این روزها دیگر رنگ و بوی یلدای گذشته را ندارد، و حالا اگرچه نسل قدیم از گرما و شور و حرارت یلدای گذشته می گویند، اما بسیاری از همان هایی که توان مالی ماز طریقی دارند هم خود را به جریان گذر یلدا از یک آئین سنتی به یک جشن لاکچری سپرده و تلاش می کنند از غافله پرشتاب این تحول غافل نمانند.

تغییر آئین های کهن همگام با تطورات و تغییرات فرهنگی جامعه

رضا اسماعیلی، پژوهشگر اجتماعی و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان در گفت وگو با خبرنگاران، با اشاره به اینکه آئین هایی که معمولاً در همه جوامع وجود دارد، با الگوهای عملی و رفتاری مشخصی برگزار می شود، اظهار کرد: آئین یلدا یکی از مهم ترین آئین های مورد احترام ایرانیان کهن است. یلدا واژه ای سُریانی به معنای زایش و تولد است که وارد فرهنگ ایرانی شده و معتقد بودند، یلدا روز تولد خورشید است. در فرهنگ میتراییسم نیز خورشید جایگاه مهمی داشته و به همین دلیل یلدا، یکی از مهم ترین آئین های ایرانیان باستان به شمار می رفت.

وی با بیان اینکه هر آئینی در طول زمان از الزاماتی برخوردار است که یکی از مهم ترین الزامات، کارهایی است که این آئین را با روزهای عادی متمایز می کند، گفت: بخشی از مراسم یلدا احترام به بزرگ سالان و کهن سالان در خانواده است که به عنوان یکی از مهم ترین ارزش های یلدایی اهمیت دارد. توسعه دایره ارتباطات و اینکه افراد بتوانند فضایی برای دورهم بودن و باهم بودن پیدا کنند از مهم ترین هنجارهایی است که در یلدا مورد توجه بوده، یعنی همان چیزی که در فرهنگ اسلامی نیز با عنوان صله رحم به شدت مورد تأکید قرار گرفته است و موجب وفاق و انس و محبت اجتماعی می شود.

این استاد جامعه شناسی به برخی از مناسک و آئین های شب یلدا اشاره و توضیح داد: این مراسم متناسب با تطورات و تغییرات در فرهنگ جامعه دستخوش تغییر می شود، اما آنچه از گذشته تا به امروز مورد توجه قرار داشته، مراسمی مثل خواندن اشعار عرفانی، متون دینی، حافظ و شاهنامه خوانی، تفأل زدن، گپ و گفت و نقل خاطرات از طریق بزرگ سالان است. درواقع این آئین ها یک ابزار هستند و هدف توسعه ارزش ها و توجه به طبیعت و نقش طبیعت و خورشید در زندگی است تا مردم در طولانی ترین شب سال، به پاس نعماتی که در اختیار دارند یلدا را پاس بدارند.

وی در مورد برخی از تغییراتی که به مرور در آئین های شب یلدا اتفاق افتاده، گفت: اگر جای هدف و وسیله عوض شود، مراسم در اولویت اول و اهداف آن در اولویت های بعدی قرار می گیرد، در این شرایط به جای اینکه آئین کارکرد خودش را داشته باشد از جهت خارج می شود.

تجمل گرایی به دلیل تمایزطلبی اجتماعی و مالی

اسماعیلی ادامه داد: اقشار برخوردار جامعه که در طبقات بالای اجتماعی و مالی قرار دارند همیشه به نحوی از این آئین های سنتی یک انحصارگرایی نمادین دارند، به طوری که تلاش می کنند از برخی الگوها و هنجارهایی مثل هدیه دادن و پذیرایی که جزو این مناسک است، استفاده کرده و بتوانند موقعیت اجتماعی خود را به دیگران نشان دهند. به عبارت دیگر این تمایزطلبی اجتماعی و مالی موجب شده که تجمل گرایی در آئین یلدا بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

وی با بیان اینکه از منظر جامعه شناسی یکی از دلایل اصلی توسعه تجمل گرایی، قدرت یافتن طبقات بالاتر مالی و اجتماعی در جامعه است، توضیح داد: این طبقه اجتماعی نه تنها آئین یلدا، بلکه از بسیاری از آئین های دیگر و حتی مراسم عزاداری و ترحیم را به نفع خود استفاده کرده تا بتوانند موقعیت اجتماعی خود را نشان دهند و ثابت کنند ما با دیگران تفاوت داریم. این پدیده وقتی به یک موضوع اجتماعی تبدیل می شود، تجمل گرایی و فخرفروشی را به عنوان یک رویه فرهنگی در جامعه مطرح می کند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان با بیان اینکه پدیده تجمل گرایی آئینی در همه نقاط کشور یکسان نیست، توضیح داد: در شهر اصفهان ویژگی آئین گرایی مردم بسیار بالا است، به طوری که در بقیه آئین ها از جشن ها و عزاداری ها گرفته تا سنت ها و آداب و رسومی که برای ازدواج، تولد نوزاد، بازگشت از سفرهای زیارتی و ... عنصر تجمل گرایی تقریباً به یک عنصر فرهنگی مهم تبدیل شده، درحالی که در بسیاری از نقاط کشور، به ویژه در جوامع روستایی و عشایری اندازه تجملات و تشریفات بسیار پایین است.

پساکرونا، فرصت دوباره ای برای خود ابزاری و نمایش تجمل

وی با بیان اینکه از نظر فرهنگی آنچه اهمیت دارد تغییر در عادت واره های اجتماعی و تبدیل یا جایگزینی عادت وارهای تازه با عادت واره های گذشته است، ادامه داد: در دوران همه گیری کرونا به واسطه رعایت پروتکل های بهداشتی و محدودیت ارتباطات اجتماعی، تا حدی این جنبه های فرهنگ خود ابرازی و نمایشی در جامعه کم رنگ شد، اما در دوره پس از کرونا، احتمالاً این پدیده ها در یک دوره کوتاهی به شدت افزایش خواهد یافت، چون جامعه ای که از فرصت خود ابرازی و فخرفروشی و بروز فرهنگی و اجتماعی کمتر برخوردار بوده، بار دیگر این فرصت را پیدا می کند که فرهنگ خود ابزاری و بُعد تجمل گرایی خود را بیشتر نمایش دهد.

این جامعه شناس تأکید کرد: در دوران پساکرونا اگر عادت واره های تازه جایگزین شود و توجه به اهداف آئین نامه ها مدنظر قرار گیرد، آئین های سنتی بار دیگر تبدیل به فرصتی برای باهم بودن، شاد بودن، استفاده از تجارب یکدیگر و تعالی فرهنگی و اجتماعی خواهد شد؛ درواقع بازگشت به ارزش هایی که آئین های ایرانی از جمله یلدا بر آن پایدار شده است.

وی در سرانجام به هم زمان شدن شب یلدا با ایام فاطمیه اشاره و خاطرنشان کرد: مردم همیشه تناسب و تعادل را در آئین های مذهبی و ملی حفظ می کنند و به طور خودجوش همخوانی و سازگار کردن هنجارها و ارزش ها را براساس آموخته های فرهنگی و معنوی برقرار می کنند.